Tạo biểu tượng văn hóa

Triển lãm này với một số người xem có thể cho là một hoạt động văn hóa nhỏ vì chỉ trưng bày vài chục bức ảnh của một cô bé hơn 2 tuổi sống ở đảo Sa-đô, tỉnh Ni-ga-ta nằm ở bờ biển phía Tây nước Nhật Bản. Tuy nhiên, đằng sau triển lãm này có rất nhiều điều để người xem suy ngẫm về vấn đề biểu tượng văn hóa trong sự thống trị của văn hóa đại chúng.

Các bức ảnh về Mirai-chan thực tế không có gì đặc biệt, nhiếp ảnh gia chỉ đơn thuần chụp cô bé vào nhiều thời khắc trong năm, nhiều bối cảnh và góc độ biểu cảm vui buồn của cô bé. Sau khi được đăng tải lên trang bìa của tạp chí nổi tiếng BRUTUS chuyên về văn hóa và nghệ thuật tại Nhật Bản, Mirai-chan đã trở thành đề tài nóng hổi về một cô bé đáng yêu mang lại sức sống và năng lượng. Sách ảnh về Mirai-chan cũng được bán rất chạy, với hơn 100.000 cuốn kể từ tháng 3-2011. Sự ăn khách và sức hút của hình tượng Mirai-chan không phải là một hiện tượng hiếm có ở Nhật Bản nói chung và các quốc gia có nền công nghiệp văn hóa phát triển. Thậm chí, ngay ở Nhật Bản, có chú mèo 11 tuổi tên Si-rô-nê-kô chỉ có mỗi đặc điểm là… béo và ngủ nhiều nhưng trở nên nổi tiếng toàn cầu bởi những kiểu ảnh ngộ nghĩnh đang lơ mơ ngủ. Riêng trên trang facebook của chú mèo ở Việt Nam đã có tới hơn 100.000 người yêu thích!

Hình tượng Mirai-chan trở nên nổi tiếng khi cô bé này không có khả năng gì đặc biệt mà chỉ có má hồng phúng phính đáng yêu. Với rất nhiều người thế là đủ, nhìn Mirai-chan, ai cũng cảm giác yêu đời hơn! Với nhiếp ảnh gia Kô-tô-ri Ka-goa-si-ma, hình tượng Mirai-chan có gửi gắm nhiều thông điệp tâm huyết của anh. “Mirai” trong tiếng Nhật có nghĩa là “tương lai”, còn “chan” là một hậu tố gắn kèm sau tên người, được sử dụng để gọi ai đó một cách thân thiện; chứ không phải là tên thật của cô bé. Nhiếp ảnh gia Kô-tô-ri Ka-goa-si-ma nghĩ rằng, cô bé trong chùm ảnh mang một vẻ đáng yêu mà mỗi con người đều có. Anh cũng đồng thời nghĩ rằng, có một gợi ý về tương lai trong vẻ đẹp của bốn mùa và trong văn hóa truyền thống Nhật Bản vẫn tồn tại qua bao thế hệ.

Giả dụ, Mirai-chan là một cô bé người Việt, liệu những bức hình của bé gái đáng yêu liệu có gây “bão” ở nước ta? Thông thường, một sản phẩm văn hóa luôn được các nghệ sĩ ở nước ta gửi gắm mong muốn trường tồn với thời gian theo quan niệm nghệ thuật tiền hiện đại. Trong khi đó, bắt đầu từ thập niên 1950, khi các nước phương Tây bắt đầu làm quen với văn hóa đại chúng, các nghệ sĩ đã có quan niệm cần phải tạo ra sản phẩm có hiệu ứng nghệ thuật tức thì và chỉ cần “hot” dăm năm thôi cũng đã tốt lắm rồi. Ví dụ dễ thấy gần đây nhất là điệu nhảy ngựa Gangnam Style huy hoàng bao nhiêu thì bây giờ đang dần bị lãng quên. Và cả Mirai-chan nữa, vài năm tới, cô bé lớn lên sẽ khác, má hồng phúng phính, nét đẹp con trẻ chắc chẳng còn!

Một trong những quan niệm khác để tạo ra các biểu tượng văn hóa ngày nay là phát hiện một điều gì đó bất thường đều có thể biến thành một biểu tượng văn hóa; điều này càng dễ dàng nhờ lan truyền hình ảnh trên internet. Hiện tượng chàng trai Vũ Xuân Tiến trở thành “The running man” sôi động thời gian qua nhờ truyền thông trong và ngoài nước là một ví dụ hoàn hảo. Đội bóng Arsenal đã rất giỏi khi sử dụng câu chuyện của Tiến để quảng bá cho đội bóng. Nhưng rất tiếc, một số cơ quan chức năng ở ta đã nói không khi có gợi ý muốn Tiến quảng bá cho du lịch Việt Nam. Có lẽ quan niệm cho rằng người quảng bá cần phải xinh, tài, nổi tiếng từ lâu mới hợp để quảng bá du lịch theo lối cũ vẫn chưa thể sớm xóa bỏ. Thời điểm “hot” của Tiến chỉ trong vài tháng, nếu biết tận dụng biểu tượng “The running man”, hoạt động quảng bá hình ảnh đất nước đã có thể vừa rất hiệu quả và rất… kinh tế.

Việc xuất hiện những biểu tượng văn hóa vượt ra khỏi biên giới nước ta kiểu như “The running man” không nhiều nhưng chắc sẽ lặp lại. Hy vọng lần sau, những “của hiếm” dù trong chốc lát đó sẽ được cơ quan chức năng lưu tâm hơn. Tội gì phải bỏ ra một số tiền không nhỏ để mua vài chục giây quảng bá du lịch trên vài kênh truyền hình ăn khách, thay vì dùng truyền thông “thổi” một người bình thường… bỗng dưng nổi tiếng!

HOÀNG BÌNH PHƯƠNG